Szarski Kazimierz Witalis (1904–1960), zoolog, ornitolog, profesor Uniwersytetu i Politechniki we Wrocławiu, rektor Uniwersytetu Wrocławskiego.
Ur. 9 I w Wiedniu, był wnukiem Stanisława Samuela (zob.), synem Marcina (zob.) i Olgi Emilii z Budwińskich (1875–1955), bratankiem Henryka (zob.). Miał brata Andrzeja (informacje o nim w życiorysie ojca, Marcina).
S. uczył się w szkołach w Wiedniu i Krakowie, a potem w III Gimnazjum im. Króla Stefana Batorego we Lwowie, gdzie w r. 1923 zdał maturę. Od t.r. studiował na Wydz. Rolniczo-Lasowym Politechn. Lwow., następnie od r. 1924 na Wydz. Matematyczno-Przyrodniczym UJK. Już podczas studiów został w r. 1928 zatrudniony na UJK jako demonstrator w Zakł. Anatomii Porównawczej II Katedry Zoologii i Anatomii Porównawczej u Kazimierza Kwietniewskiego. Po ukończeniu studiów w r. 1929 objął tam w r.n. stanowisko młodszego asystenta. Pod kierunkiem Kwietniewskiego doktoryzował się w r. 1932 z filozofii w zakresie zoologii na podstawie rozprawy Przyczynek do badań nad rozwojem i budową gruczołów dodatkowych (Gll. accessoriae) dróg moczopłciowych myszy białej („Arch. Tow. Nauk. we Lw.”, Dz. III, T. 6: 1935). W r. 1935 został starszym asystentem. Zainteresowanie morfologią kontynuował w pracach: Oko szczątkowe u kiełża studziennego (Niphargus puteanus Koch.) („Kosmos” T. 60: 1935) i Über die Abtrennung der Ureteren von den Urnierengängen bei der Maus („Anatomischer Anzeiger” Bd. 84: 1937). Habilitował się w r. 1939 na podstawie pracy O rozwoju pochwy u myszy białej („Zoologica Poloniae” Vol. 2: 1938) i uzyskał veniam legendi w zakresie zoologii i anatomii porównawczej. Był członkiem Polskiego Tow. Anatomiczno-Zoologicznego (od r. 1937 Polskie Tow. Zoologiczne) i Polskiego Tow. Przyrodników im. Kopernika.
Podczas sowieckiej okupacji Lwowa kontynuował S. pracę na uniwersytecie, przemianowanym na Uniwersytet im. Iwana Franki, jako docent, a od marca 1941 jako laborant. Po wkroczeniu do miasta 30 VI t.r. wojsk niemieckich i zamknięciu uniwersytetu pracował w kierowanym przez Rudolfa Weigla Institut für Fleckfieber und Virusforschung. W r. 1942 przeniósł się do Warszawy, gdzie znalazł pracę laboranta w Fabryce Środków Spożywczych «IF», a później asystenta w tamtejszym Zakł. Badawczym Naukowo-Rolniczym Państw. Inst. Gospodarstwa Wiejskiego (przemianowanym na Landwirtschaftliche Forschungsanstalt des Generalgouvernements) w Puławach. Równocześnie, do końca okupacji niemieckiej, brał udział w tajnym nauczaniu na poziomie szkoły średniej. Podczas powstania warszawskiego 1944 r. był przetrzymywany przez Niemców w Forcie Mokotowskim, przebywał następnie w obozie przejściowym w Pruszkowie, skąd dostał się do Skierniewic.
Od kwietnia 1945 mieszkał S. w Krakowie; tu jako docent Zakł. Anatomii Porównawczej prowadził przez kilka miesięcy wykłady dla studentów Wydz. Nauk Przyrodniczych UJ. Dn. 1 I 1946 przeniósł się na Uniwersytet i Politechnikę we Wrocławiu i objął kierownictwo Zakł. Anatomii Porównawczej w Inst. Zoologicznym, kierowanym przez Kazimierza Sembrata; zorganizował Zakład i uczestniczył w tworzeniu Instytutu. Mianowany jesienią t.r. profesorem nadzwycz., wykładał anatomię porównawczą kręgowców oraz ich zoologię systematyczną. Po rozdziale uczelni w r. 1951 i powstaniu Uniw. Wrocł., Zakład S-ego został przekształcony w r. 1952 w Katedrę Anatomii Porównawczej, a on sam pełnił funkcję prodziekana (1–28 II 1954) i dziekana (1 III – 30 IX 1954) Wydz. Nauk Przyrodniczych. Był następnie prorektorem ds. nauki (1 X 1954 – 31 X 1957) oraz rektorem (1 XI 1957 – 31 VIII 1959) uczelni. W działalności naukowej kontynuował swe przedwojenne badania morfologiczne i porównawczo-anatomiczne, jednak z powodu braku pracowni z odpowiednią aparaturą mógł to czynić jedynie w ograniczonym zakresie. W rezultacie skoncentrował się na faunistyce, a zwłaszcza na ornitologii. Prowadził obserwacje ornitologiczne w pradolinie Baryczy (pow. milicki) oraz badania nad ptakami Wrocławia; ich wyniki opublikował w pracach: Obserwacje ornitologiczne w powiecie milickim („Czas. Geogr.” T. 20: 1949), Obserwacje ornitologiczne w pradolinie Baryczy w latach 1946–1949 („Ochrona Przyr.” R. 19: 1950), O gnieżdżeniu się remiza (Remiz pendulinus L.) pod Wrocławiem („Acta Ornithologica” T. 4: 1951 nr 3) i Ptaki Wrocławia w latach 1946–1952 (tamże T. 5: 1955 nr 1). Tłumaczył prace biologiczne, m.in. z języka rosyjskiego przełożył podręcznik N. Bobryńskiego i B. Matwiejewa „Zoologia. Tom II – strunowce” (W. 1952), a z języka angielskiego prace Ch. Darwina „Podróż na statku Beagle” (W. 1951, W. 1959, Kr. 2008) i A. R. Wallace’a „O dążności odmian do nieograniczonego odbiegania od typu pierwotnego” („Teoria ewolucji w wypisach”, W. 1959). Opracował pośmiertne wydania prac antropologicznych Edwarda Lotha, m.in. „Cechy antropologiczne w budowie człowieka” („Przegl. Antropol.” T. 22: 1956), „Cechy eugeniczne w rozwoju człowieka” (tamże T. 23: 1957) i „Ślady rozwoju osobniczego w budowie człowieka” (tamże T. 23: 1957). Był współredaktorem „Dzieł wybranych” (W. 1959) Darwina.
S. angażował się w ochronę przyrody na Dolnym Śląsku, m.in. zainicjował utworzenie leśno-stawowego obszaru ochronnego i ptasiego rezerwatu w pradolinie Baryczy (od r. 1996 Park Krajobrazowy Dolina Baryczy). Przy jego udziale powstał w r. 1959 Karkonoski Park Narodowy; był pierwszym przewodniczącym jego Rady Naukowej i wspólnie z Sembratem i Janem Noskiewiczem opublikował pracę Osobliwości faunistyczne Parku Narodowego w Karkonoszach („Ochrona Przyr.” R. 31: 1961). Pełnił funkcje przewodniczącego Wrocławskiego Komitetu Ochrony Przyrody oraz wiceprzewodniczącego Rady Naukowej Wrocławskiego Ogrodu Zoologicznego. W Polskim Tow. Zoologicznym działał w Sekcji Ogrodów Zoologicznych i Sekcji Ornitologicznej. Należał też do Polskiego Tow. Antropologicznego i Wrocławskiego Tow. Naukowego. Prowadził dział „Ornitologia” na łamach „Przeglądu Zoologicznego”, a w r. 1959 objął redakcję „Zoologica Poloniae”. Był twórcą wrocławskiej szkoły ornitologicznej i współpracował z wieloma placówkami w kraju i za granicą, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii. Wypromował trzech doktorów i był opiekunem jednej habilitacji; jego uczniami byli późniejsi profesorowie: Andrzej Dyrcz, Janina Orska, Anna Romankow i Józef Witkowski. W r. 1959 Rada Wydz. Nauk Przyrodniczych złożyła w Min. Szkolnictwa Wyższego wniosek (poparty jednogłośną uchwałą Senatu) o przyznanie S-emu tytułu profesora zwycz.; wniosku nie zdążono już zatwierdzić. S. zmarł 18 I 1960 we Wrocławiu na nieuleczalną chorobę krwi, został pochowany w Krakowie w rodzinnym grobowcu na cmentarzu Rakowickim (kw. 12). Był odznaczony m.in. Medalem X-lecia Polski Ludowej (1955), Złotym Krzyżem Zasługi (1956) i Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski (1959).
W małżeństwie zawartym 4 V 1940 we Lwowie z Joanną Landau-Lange (1907–1990) miał S. córkę Olgę Beatę (ur. 1947), magistra geografii, pracownika naukowego Akad. Rolniczej we Wrocławiu.
Dla uczczenia pamięci S-ego odbyło się 9 XII 1960 w Inst. Zoologicznym Uniw. Wrocł. uroczyste posiedzenie naukowe, na którym jego działalność omówili Sembrat, Dyrcz i Bronisław Ferens. Imieniem S-ego nazwano ulicę we Wrocławiu w dzielnicy Fabryczna.
Krawczuk A. i in., Cmentarz Rakowicki w Krakowie, W. 1988; Lenczewski T., Genealogia rodów utytułowanych w Polsce, W. 1995–6 I; Słown. biologów; Uczeni wrocławscy (1945–1979), Red. J. Trzynadlowski, Wr. 1980 I 129–32; – Adamczewski J., Krakowskie rody, Kr. 1994; Draus J., Uniwersytet Jana Kazimierza we Lwowie 1918–1946. Portret kresowej uczelni, Kr. 2007; Feliksiak S., Ornitologowie polscy na tle słownika biograficznego ornitologów środkowoeuropejskich, „Przegl. Zool.” T. 12: 1968 z. 3 s. 267–8; Rutkiewicz I., Archipelag nauki, Wr. 1966 s. 221; Uniwersytet Wrocławski i jego rektorzy 1945–1999, „Przegl. Uniwersytecki” R. 7: 2001 nr 9 s. 18–19; Uniwersytet Wrocławski w latach 1945–1970. Księga jubileuszowa, Red. W. Floryan, Wr. 1970 s. 191, 193, 203, 205, 211, 213, 217, 219, 238; Wkład osiągnięć polskiej nauki i techniki do dziedzictwa światowego, Red. I. Stasiewicz-Jasiukowa, Kr.–W. 2009; Wrocławskie środowisko akademickie. Twórcy i ich uczniowie 1945–2005, Wr. 2007; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1983; Życiorysy uniwersyteckie Wrocławia, Red. L. Smołka, „Śląski Kwart. Hist. Sobótka” R. 40: 1985 nr 3 s. 409–11; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne: „Acta Universitatis Wratislaviensis” 1962 nr 3, S. Prace Zool. 1, s. 3–4 (J. Orska, fot.), „Chrońmy przyr. ojczystą” 1960 z. 3 s. 46–7 (B. Ferens), „Kosmos” R. 9: 1960, S. A, Biologia z. 3 s. 263–5 (K. Sembrat, fot.), „Nature” 1960 nr 4726 s. 679 (A. D. Peacock), „Przegl. Zool.” T. 4: 1960 z. 2 s. 85–90 (K. Sembrat, częściowa bibliogr., fot.), „Słowo Pol.” 1990 nr 223 (dot. żony), „Spraw. Wrocł. Tow. Nauk.” T. 15: 1960, S. B, s. 3–4, „Wiad. Parazytologiczne” R. 6: 1960 nr 1 s. 81, „Zoologica Poloniae” R. 1959–1960 [1961] Vol. 10 z. 2 s. 87–8 (K. Sembrat, fot.); – Arch. PAN: Zespół Minerwa, sygn. I–8 (R–Ż); – Mater. Red. PSB: Wydruk genealogii rodziny Szarskich z Internetu (www.genealogia.okiem.pl/szarski.htm).
Stanisław Tadeusz Sroka